Nepokretna kulturna dobra, delovi područja posebne namene "Stari Ras sa Sopoćanima"

Sopoćani

Prema Osnovnim podacima o nepokretnim kulturnim dobrima i dobrima koja uživaju status prethodne zaštite – status zaštite (izdatim od Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture – Beograd za Prostorni plan područja posebne namene "Stari Ras sa Sopoćanima"), u okviru Prostorne kulturno istorijske celine Stari Ras sa Sopoćanima se nalazi kulturno dobro na Listi svetske kulturne i prirodne baštine UNESCO-a, pod nazivom Prostorne kulturno istorijske celine Stari Ras sa Sopoćanima. (upisano na Listu svetske kulturne i prirodne baštine UNESKO-a 26. oktobra 1979. godine pod nazivom Stari Ras sa Sopoćanima, dok je kao nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja proglašeno za kulturno dobro – Prostorno kulturno istorijsku celinu, odlukom SO Novi Pazar od 24. novembra 1978. godine.

Pored toga :

- Pod nazivom Stari Ras sa Sopoćanima, spomeničko područje starog Rasa proglašeno je za Prostorne kulturno-istorijsku celinu od izuzetnog značaja, Odlukom o utvrđivanju nepokretnih kulturnih dobara od izuzetnog značaja i od velikog značaja ("Službeni glasnik SRS", broj 47/87).

- Rešenjem o stavljanju pod zaštitu države broj K-140/47 od 27. avgusta 1947. godine Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NR Srbije; Dopunskim rešenjem 746/71 od 11. novembra 1971. godine Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture; kategorisan je kao nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture od izuzetnog značaja ("Službeni glasnik SRS", broj 14/79).

- Rešenjem o stavljanju pod zaštitu države K-152/47 od 26. avgusta 1947. godine Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NR Srbije; kategorisan je kao nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture od izuzetnog značaja ("Službeni glasnik SRS", broj 14/79).

- Rešenjem o stavljanju pod zaštitu države K-153/47 od 26. avgusta 1947. godine Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NR Srbije; kategorisan je kao nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture od izuzetnog značaja ("Službeni glasnik SRS", broj 14/79).

- Rešenjem o stavljanju pod zaštitu države 2253/48 od 18. decembra 1948. godine Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NR Srbije; kategorisan je kao nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture od izuzetnog značaja ("Službeni glasnik SRS", broj 14/79).

U nepokretna kulturna dobra od velikog značaja spadaju i objekti koji su van granica Prostornog plana:

Sopoćani

- Novopazarska tvrđava – spomenik kulture,

- Altun-alem džamija – spomenik kulture,

- Amir agin han – spomenik kulture i

- Stari hamam Isa bega Ishakovića – spomenik kulture.

Detalji vezani za područje Stari Ras sa Sopoćanima

Sopoćani

Manastir Đurđevi Stupovi nalazi se na vrhu uzvišenja iznad Novog Pazara, podignut u drugoj polovini XII veka kao zadužbina Velikog Župana Stefana Nemanje. Manastir je dobio ime po stupovima – kulama koje su krasile manastirsku crkvu. Manastirski kompleks čine crkva Svetog Đorđa, konaci, trpezarija i zidine sa ulaznom kapijom. Freske manastira predstavljaju veliko nacionalno blago. Obnova manastira Đurđevi Stupovi počela je 2001. godine.

Stari Ras je srednjevekovni kompleks spomenika koji se nalazi na mestu na kome su se spajali putevi sa zapada i juga i vodili dalje ka istoku. Tokom jednog milenijuma tu su se smenjivale razne vojske, države, a značaj grada je vremenom rastao i opadao. Kompleks se sastoji od više spomenika, a najznačajniji lokaliteti koji su obuhvaćeni istraživanjima su: Gradina na Pazarištu sa Podgrađem, Trgovište, Gradina u Postenju, Reljina gradina, crkva u Naprelju i latinska crkva u Postenju. Gradina na Pazarištu sa Trgovištem zajedno sa obližnjim manastirom Sopoćani, manastirom Đurđevi Supovi i crkvom svetih Apostola Petra i Pavla svedoči o veličini i značaju Rasa u srpskoj srednjovekovnoj državi.

Sopoćani

Ostaci Starog Rasa se nalaze na lokalitetu Gradina na Pazarištu sa donjim gradom.

Trgovište se nalazi na 11 km zapadno od Novog Pazara u blizini manastira Sopoćani. Poslednjih godina je pokrenuto istraživanje kojim se pokušava dokazati da je prava lokacija grada utvrđenje Gradina u Postenju koje se nalazi na 2 km od Novog Pazara. Ime Ras najverovatnije vodi poreklo od naziva utvrđenja Arsa koju pominje vizantijski istoričar Prokopije u VI veku. Srpska srednjovekovna država je prema imenu grada dobila naziv Raška, što je kasnije korišćeno kao ekvivalent sa nazivom Srbija.

Mesto na kome je smešten grad ima bogatu istoriju koja doseže do bronzanog doba. Na tom mestu se nalazilo vojno utvrđenje Rimljana, a tokom kasnoantičnog perioda su građeni i objekti za stanovanje i bazilika. Ime Ras prvi put se spominje u srednjovekovnim izvorima vizantijskog cara Konstantina III Porfirogenita koje se odnose na rat između Republike Srbije i Bugarske krajem IX veka. U periodu od IX do početka XII veka utvrđenje zaposedaju najpre Bugari, a potom naizmenično Srbi i Vizantijci. Od kraja XII veka i tokom XIII veka Ras je bio politički i kulturni centar srpske države i prestonica vladara iz dinastije Nemanjića. Tokom XIV i u prvoj polovini XV veka značaj grada u političkom smislu opada, ali je to period ekonomskog jačanja i bogaćenja njegovih stanovnika. Grad su 1455. godine osvojili Turci Osmanlije, a osnivanjem obližnjeg Novog Pazara počinje polako opadanje njegovog značaja. U Rasu su nastala neka najstarija očuvana dela srpske umetnosti, a krajem XII veka je bio kulturni centar države.

Sopoćani

Nedaleko od Novog Pazara nalazi se Petrova crkva, koja pripada najstarijim srpskim srednjovekovnim spomenicima. To je jedini potpuno očuvani spomenik sagrađen u prednemanjićko doba, verovatno u IX ili X veku. Za ovaj hram se vezuju ključni događaji iz života Stefana Nemanje: njegovo krštenje, sabor protiv bogumila i predaja vlasti sinu Stefanu. Koncepcija hrama, zasnovana na kružnoj osnovi sa kupolom, ostala je dominantna do danas, ali je vremenom dopunjena novim elementima (galerija, prstenasti brod).

Pošto je Petrova crkva dugo bila episkopsko središte, uz nju su postojale druge zgrade namenjene takvom srednjovekovnom centru. On je bio zaštićen obimnim zidom, čiji tragovi su otkriveni nakon arheoloških istraživanja. Ni u jednoj srpskoj srednjovekovnoj crkvi nije se sačuvalo toliko slojeva fresaka, koje hronološki prate graditeljske promene na crkvi. Iz prve polovine 9. veka potiču freske u tamburu kubeta sa scenama iz Hristovog života. Drugu celinu čine freske sa predstavom Bogorodice Orante u temenu kalote oltarske apside, figura apostola i anđela, iz prve polovine XI veka.

Najslabije očuvane freske nastale su u doba Stefana Nemanje i nalaze se u oltarskoj apsidi i potkupolnom prostoru. Najmlađi i najbolje očuvani sloj fresaka, čiji je ktitor bio kralj Uroš I su raspoređene u južnoj konhi, podkupolnom prostoru, na pilastri, čini kompozicija ktitora, Hrist Pantokrator, Cveti, Raspeće, predstave svetaca i proroka i fragmenti nekih scena.

Sopoćani

Opsežna arheološka istraživanja kompleksa srednjovekovnog Starog Rasa su započeta krajem 1971. godine, a ceo kompleks se od 1979. godine nalazi na Listi svetske baštine UNESKO-a u sklopu spomenika srednjeg veka objedinjenih pod zaštićenom celinom Stari Ras i Sopoćani.

Izvor : Prostorni plan područja posebne namene Prostorne kulturno-istorijske celine Stari Ras sa Sopoćanima