Studija opravdanosti korišćenja drvnog otpada u Srbiji - Analiza snabdevanja primarnom biomasom

Sa teritorijom od 77,474 km2 i 7,4 miliona stanovnika (bez teritorije Kosova i Metohije) Srbija pripada grupi evropskih zemalja srednje veličine. Generalno posmatrajući, severni deo teritorije Srbije je ravničarsko poljoprivredni region, dok je južni deo planinski region bogat šumama.

Što se tiče ostataka biomase, postoje poljoprivredni ostaci na severnom delu Srbije, to je uglavnom slama od pšenice, ali takođe slama od soje i raži, i ostaci od suncokreta i kukuruza. Procenjeni energetski potencijal poljoprivredne biomase iz žitarica je oko 1 milion tona ekvivalentne nafte (toe) [2]. Najveći deo poljoprivrednih ostataka se ne koristi. Pored ovih ostataka od proizvodnje žitarica, postoje dodatne količine ostataka biomase u poljoprivredi u voćarstvu i vinogradarstvu, a takođe i u stočarstvu - tečni stajnjak za proizvodnju biogasa.

Potencijal šumskog drveta u Srbiji

Šume u Srbiji pokrivaju površinu od 1,98 miliona ha, što predstavlja oko 25,6% ukupne teritorije Srbije. Jedan veliki region sa opštinama koje imaju veliku pokrivenost svoje teritorije šumom nalazi se na istoku Srbije (slika 2.1). Taj region sačinjavaju opštine Majdanpek (preko 80%), zatim Kučevo, Žagubica, Despotovac, Bor i Baljevac (sve sa po 41-60%). Drugi veliki region bogat šumom se nalazi na jugozapadu Srbije, i sačinjavaju ga opštine Prijepolje (preko 80%), Priboj i Kuršumlija (61-80%), i nekoliko susednih opština sa udelom poršine pod šumom između 41 i 60% od teritorije opštine.

Analizirajući podatke o opštinama može se videti da što je opština bogatija šumom ona je siromašnija u stanovništvu i manje je ekonomski razvijena. Ova činjenica bi mogla da bude prepreka za sprovođenje projekata korišćenja drvnog ostataka. Zbog toga bi drvni otpad trebalo transportovati do udaljenijih opština, a transportni troškovi mogu imati značajnu ulogu na isplativost projekta korišćenja drvnih ostataka.

Od 146 opština u Srbiji u 28 opština je površina pod šumom veća od 40% teritorije opštine. Šume u Srbiji su uglavnom listopadne (tabela 3.1). Listopadne šume pokrivaju oko 1,235 miliona ha, dok četinarske šume pokrivaju oko 0,182 miliona ha. Mešana staništa u šumama, sa listopadnim i četinarskim drvećem, pokrivaju oko 0,567 miliona ha.

Što se tiče vlasništva, približno polovina šuma je u državnom vlasništvu, a druga polovina je u privatnom. Ali može se videti da je glavnina četinarskih šuma u državnom vlasništvu. Što se tiče Vojvodine sve šume su državne, i praktično nemaju četinarske šume (slika 3.2). državnim šumama u Vojvodini upravlja Javno preduzeće Vojvodinašume. Državnim šumama u ostalom delu Srbije upravlja drugo javno preduzeće Srbijašume.

U Srbiji postoje četiri nacionalna parka. Idući od severa ka jugu to su: Fruška Gora u Vojvodini (25 390 ha), Đerdap duž Dunava (63 600 ha), planina Tara pored Drine (19 710 ha) i planina Kopaonik (11 810 ha). Pored ova četiri nacionalna parka, postoje nekoliko većih zaštićenih zona prirodnog dobra koje su takođe interesantne kao izvori drvnog ostatka. To su Golija, Stara Planina i gornji tok reke Ibar. Nacionalni parkovi su državna preduzeća. Zaštićene zone prirodnog dobra su u principu mešanog vlasništva, neki delovi su privatni, a neki su u državnom vlasništvu.

Glavne vrste šumskog drveća su: bukva, topola i hrast kao predstavnici listopadnog drveća, a crni bor i smreka kao predstavnici četinara. Međutim ubedljivo najveći udeo u šumama Srbije ima bukva sa preko 40% (tabela 3.2).

Prema poslednjem popisu šuma u Srbiji, koji je sproveden 1979. godine, topola je bila malo zastupljena. Međutim u poslednjoj deceniji drva topole su zasađena posebno u ravničarskim regionima pored reka. Iz tog razloga postoji nesaglasnost u zvaničnim izveštajima između zapremine drvne mase topole u šumama i seče drveta topole u šumama. Prema podacima, seča drveta topole poslednjih godina ima prilično veliki udeo u ukupnoj posečenoj zapremini drveta. Topola je veoma pogodno drvo za uzgajanje kao energetska sirovina, pošto je njen godišnji zapreminski prirast mase mnogo veći nego što je to slučaj sa drugim vrstama drveća u Srbiji.

Za sada u Srbiji ne postoji uzgajanje energetskih biljnih kultura, ali istraživanja i analize pokazuju [4] da bi ono zemljište koje nije pogodno za uzgajanje konvencionalnih poljoprivrednih kultura moglo biti pogodno za uzgajanje šume topola, koje brzo rastu i mogu predstvaljati energetske kulture. Procena je da bi oko 200 000 ha, zemljišta u ravničarskim regionima pored reka i kanala koje nije pogodno za poljoprivredu, moglo biti iskorišćeno za brzorastuće šume topole. Ovo je mogućnost za potencijalno povećanje energetskog potencijala drveta u Srbiji.

Odnos između zapremine posečenog drveta i zapreminskog prirasta drveta u šumama Srbije je oko 50%. Zemlje sa razvijenom infrastrukturom u šumama, sa dobrim upravljanjem šumama imaju do 75% iskorišćenosti od godišnjeg prirasta drveta u šumama. Pod pojmom dobra infrastruktura glavno značenje je dobro razvijena mreža kvalitetnih šumskih puteva koja pokriva sve delove šume. Sa poboljšanjem infrastrukture u šumama Srbija bi mogla povećati potencijal za održivo korišćenje drva u šumama.

Srbija ima potencijal za povećanje površine pod šumom. U skladu sa Prostornim planom Republike Srbije [5] iz 1996. godine, površine pod šumom treba da se povećaju do 2010. godine na 31,5%. Na žalost ovaj cilj se neće moći dostići pošto je ekonomska kriza u poslednjoj deceniji 20. veka poremetila mnoge planove. Sledeći cilj, prema Prostornom planu je da do 2050. godine 41% teritorije Srbije bude pokriven šumom. Ova vrednost je procenjena kao optimalna pošumljenost Srbije. Da bi se postigao ovaj cilj, površine pod šumom bi trebalo da se svake godine povećavaju za 29 000 ha. Tokom perioda intenzivnog pošumljavanja osamdesetih godina pošumljavanje je iznosilo oko 20 000 ha godišnje.

Pošumljavanje sprovedeno u Srbiji u poslednjih nekoliko godina (2002 -2006) pokazuje da je intenzitet pošumljavanja niži nego što bi trebalo, i iznosi svega 5300 ha godišnje [1]. To povećanje od 5300 ha šume treba da omogući proprcionalno veći obim seče šume za oko 6900 m3.

Državno zemljište i šume su uglavnom potpuno pošumljeni, odnosno popunjeni šumskim drvećem. Prema tvrdnjama rukovodilaca JP "Srbijašume" samo 10% državnog zemljišta je ostalo da se pošumi, odnosno državne šume mogu biti uvećane samo za 10%. Najveći deo zemljišta koji treba pošumiti je u privatnom vlasništvu. Zbog migracija stanovništva iz malih sela u gradove, mnoge njive u šumskim regionima se ne koriste, tako da se na njima praktično obavlja sporo prirodno pošumljavanje. Međutim, mnogo bolje bi bilo kada bi se pošumljavanje obavljalo sađenjem sadnica. Privatni vlasnici šuma ne pokazuju veliko interesovanje za pošumljavanje. Mera koju sprovodi JP Srbijašume radi povećanja površine pod šumama je da nudi besplatne sadnice šumskog drveća.

Privatne šume su u proseku površine oko 0,5 ha, i iz tog razloga se ne može očekivati da svaki vlasnik šume može samostalno obavljati seču drva, skupljanje i transport. Udruženje privatnih vlasnika šuma moglo bi rešiti taj problem. Mnogi vlasnici privatnih šuma mogli bi prepustiti udruženjima upravljanje nad svojim šumama. Udruženja bi mogla organizovati sve aktivnosti: pošumljavanje, seču drveća, prikupljanje drva i drvnih ostataka, transport i prodaju. U tom slučaju bi većina vlasnika privatnih šuma i zapuštenih njiva bila zainteresovana za pošumljavanje, pošto ne bi bilo potrebe da oni nabavljaju mašine, a sve aktivnosti bi mogle biti obavljene bez njihovog aktivnog učešća. Iz tog razloga trebalo bi osnovati udruženja valsnika privatnih šuma.

Neke druge mere, kao na primer plaćanje taksi na nekorišćeno zemljište nateralo bi mnoge vlasnike da posade šumsko drveće na napuštenim njivama.

Potencijal šumskog drveta u regionu (Srbija, Hrvatska, Crna Gora i Bosna & Hercegovina)

Poređenje osnovnih podataka među zemljama bivše Jugoslavije (Srbija, Crna Gora, Hrvatska i Bosna & Hercegovina) pokazuje da Srbija ima najmanji potencijal šumskog drveta (tabela 3.3). Teritorija Srbije je najmanje pokrivena šumom svega 25,6%, dok okolne zemlje imaju preko 43% do 52,7%. Među ovim zemljama Srbija je najgušće naseljena, tako da je površina šume po glavi stanovnika u Srbiji svega 0,264 ha, još izraženija i niža nego u ostalim zemljama, odnosno više nego duplo manja. Ova najniža vrednost potencijala po stanovniku dovodi do najnižeg obima seče po stanovniku takođe, samo 0,345 m3 u odnosu na preko 1 m3 u drugim zemljama regiona.

Čak i sa optimalnom pošumljenošću od 41% teritorije Srbije, ova vrednost neće dostići vrednosti pokrivenosti šumom teritorija država regiona. Razlog je što Srbija ima veliki udeo površine koje su obradivo poljoprivredno zemljište. Hrvatska, Bosna & Hercegovina i Crna Gora imaju veću pokrivenost svoje teritorije šumom od Srbije za skoro 30%. Najveću površinu pod šumom, najveću pokrivenost teritorije šumom i najveći obim seče drveta ima Bosna & Hercegovina.

Što se tiče Hrvatske, ukupna zapremina drveta u šumama je oko 300 miliona m3, dok je godišnji prirast zapremine drveta oko 8 miliona m3. Ukupna zapremina drveta u šumama Bosne & Hercegovine je 502 miliona m3, sa godišnjim prirastom od oko 5,5 m3/ha [10]. Vrednost zapremisnkog prirasta drveta u šumama Crne Gore je usvojen na osnovu zapreminskog prirasta u Srbiji.

Jugozapadni deo Srbije i severni deo Crne Gore su susedni regioni, a to su regioni sa najvećim površinama pod šumom u ovim dvema zemljama. Iz tog razloga je pretpostavljeno da je klima u ta dva regiona vrlo slična, a pošto su iste najčešćešće vrste drveća (bukva i hrast 50%, zatim smreka) onda se može pretpostaviti da je godišnje specifično povećanje zapremine drveta u ova dva regiona isto i da iznosi 0,025 m3/m3.

Što se tiče odnosa zapremine godišnje seče drveta i godišnjeg zapreminskog prirasta drveta, koji predstavlja stepen iskorišćenosti šume, u Hrvatskoj je taj stepen najveći (66,2%). U Srbiji i Bosni & Hercegovini ovaj odnos je nešto manji od 50%. Taj odnos u razvijenim zemljama, koje imaju održivo upravljanje šumama, iznosi do 75%. Može se zaključiti da u zemljama regiona Balkana postoje mogućnosti za povećanje obima seče šuma.

Potrošnja ogrevnog drveta po stanovnniku Bosne & Hercegovine je znatno veća nego u drugim zemljama regiona. Duplo je veća nego u Srbiji ili Hrvatskoj.

Potrošnja ogrevnog drveta u Srbiji iznosi nešto više od 50% od ukupne seče drveta. U drugim zemljama regiona, koje imaju veću potrošnju ogrevnog drveta, odnos potrošnje ogrevnog drveta i ukupne seče drveta je mnogo manji, izmedju 20% i 30%. Veliki udeo potrošnje ogrevnog drveta u odnosu na ukupnu seču drveta u Srbiji u poređenju sa onim u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini je posledica manje površine pod šumama i značajno manje seče drveta.

Veliki udeo ogrevnog drveta u ukupnoj seči drveta u Srbiji mogao bi imati određene uticaje na buduće proizvođače drvenih peleta. Pod pretpostavkom da je količina šumskih ostataka jednaka pri svakoj seči šume, nezavisno da li je seča za ogrevno drvo ili tehničko oblo drvo, onda pri proizvodnji ogrevnog drveta nema dodatnih drvnih ostataka koji bi nastali u procesima prerade drveta.

Može se reći da generalno region ove četiri zemlje bivše Jugoslavije ima značajan potencijal za iskorišćenje šumskog drveta, bilo za proizvodnju proizvoda od drveta ili kao ogrevnog drveta.

Industrija prerade drveta u Srbiji

Industrija bazirana na šumskom drvetu predstavlja značajnu privrednu granu u Srbiji sa relativno visokim udelom u bruto nacionalnom proizvodu (1,24%) i obimu industrijske proizvodnje (3,63%) [6].

U Srbiji postoji oko 2 760 preduzeća koja se bave preradom drveta i proizvodnjom nameštaja [9]. Najveći broj tih preduzeća (2 360) su u sektoru prerade drveta, proizvodeći rezano drvo, drvene ploče, furnir, stolariju, a preostalih 400 firmi se bavi proizvodnjom nameštaja. Što se tiče veličine preduzeća za preradu drveta, najveći udeo imaju mala preduzeća čineći oko 90% preduzeća ove grane.

Ova grana privrede imala je pozitivan trgovinski bilans u prošlosti, sve do 1990. godine. Danas je taj bilans negativan, oko 82 mil USD (u 2004.), pošto postoji veliki uvoz proizvoda od drveta, koji je deset puta veći nego u 1990. godine. Glavni proizvodi od drveta koji se uvoze u Srbiju su drvene ploče, rezano meko drvo i nameštaj.

Uprkos negativnom trgovinskom bilansu, postoji pozitivan trend izvoza nameštaja, pošto je u 2004. godini izvoz dostigao maksimalnu vrednost iz 1990. godine. Izvoz industrije prerade drveta iznosi oko 4,3% ukupnog izvoza Srbije. Nameštaj i rezano drvo su sa 72% udela u ukupnom izvozu drvne industrije dominantni proizvodi koji se izvoze. Najvažnija tržišta za proizvode od drveta iz Srbije su: Italija, Bosna & Hercegovina, Grčka, Nemačka, Bivša jugoslovenska republika Makedonija i Francuska. Nameštaj, rezano drvo i šperploča se najviše izvoze u Italiju, a nameštaj, prozori i vrata u Bosnu i Hercegovinu, a nameštaj i drvena galanterija su glavni proizvodi koji se izvoze u Nemačku [6].

Većinu preduzeća prerade drveta čine pilane, zatim proizvodnja drvene ambalaže, proizvodnja prozora i vrata, i proizvodnja drvenih ploča. Postojanje velikog broja pilana je rezultat raspoloživosti materijala, relativno niskih investicionih ulaganja i kratkog perioda povratka investicija.

Preduzeća prerade drveta su uglavnom privatna (oko 96%), sa uglavnom domaćim kapitalom. Oko 98% preduzeća su privatizovana kapitalom domaćeg porekla. Postojeći zakoni i pravilnici omogućavaju značajne pogodnosti stranim investitorima, kao što je oslobađanje od carine na uvoz mašina i opreme, podsticanje zapošljavanje novih radnika i druga oslobađanja od poreza. Posle usvajanja predstojećih zakona očekuje se da će te povlastice biti još veće.

Proizvodnja celuloze i papira opala je za oko 10% u 2006. godini u odnosu na 2005. godinu, dok je proizvodnja rezanog drveta, ploča i nameštaja porasla [1]. Najveće povećanje je bilo u proizvodnji nameštaja, za više od 50%. Uprkos povećanju proizvodnje nameštaja, broj zaposlenih je opao za 5% [8]. Ovaj suprotan trenad je rezultat privatizacije, kada značajan broj radnika postaje višak.

Proizvodnja drveta

Odraslo drvo se sastoji od stabla, debelih grana, tankih grana, i panja sa korenom. Proizvodnja drveta u Srbiji je izražena kroz obim seče drveta. Pod pojmom "seče drveta" u zvaničnim statističkim biltenima podrazumeva sva komercijalne sortimente drva a takođe i drvne ostatke. Seča drveta u 2006. godini u Srbiji je bila 2,585 miliona m3 u šumama, i dodatnih 25 000 m3 van šuma (parkovi u gradovima, drva duž puteva, kanala, međa) što daje ukupnu seču drveta u Srbiji od 2,61 milion m3 [1].

Što se tiče lica koja se bave sečom, šumska preduzeća i građani su glavne kategorije koji se bave sečom drveta u šumi (tabela 3.4). Industrija prerade drveta i druga preduzeća imaju mali udeo u seči drveta. Može se videti da je obim seče drveta obavljene od strane preduzeća za preradu drveta značajno varirao, od maksimuma od 205 000 m3 u 2004. godini, do minimuma od 96 000 m3 u narednojh godini, pa do ponovnog rasta do prilično visoke vrednosti od 162 000 m3 u 2006. godini.

To može biti objašnjeno vlasničkom transformacijom preduzeća prerade drveta, pošto su ta preduzeća neposredno pre privatizacije obično imale opadajući obim proizvodnje, a nakon privatizacije počinjale su polako ili naglo da povećavaju obim proizvodnje. Obim seče drveta obavljenih od strane šumarskih preduzeća je vrlo stabilan u poslednjih pet godina.

Što se tiče vrsta drveća posečenih u šumi, najveći udeo ima bukva iz čistih staništa, dostižući 40% ukupnog obima seče drveta u šumi (tabela 3.5). Topola nije bila vrlo često drvo u Srbiji, ali ova vrsta drveta je zasađivana u poslednjih par decenija, naročito pored kanala, velikih reka, puteva, a i kao šume. Sada topole imaju značajni udeo u ukupnom obimu seče drveta i u ukupnoj površini pod šumom.

Sledeći sortimenti su rezultat seče drveta: sečeno drvo za dalje rezanje i proizvodnju različitih vrsta tehničkog drveta, drvo za potporne stubove u rudnicima pod zemljom, drvo za proizvodnju celuloze i papira, ogrevno drvo, i drugi proizvodi od drveta uključujući one za proizvodnju ploča (tabela 3.6). Najveći udeo (oko 50%) seče drveta iz državnih šuma se iskoristi kao gorivo. Druga polovina (oko 50%) seče drveta iz državnih šuma je za proizvodnju nameštaja, industriju celuloze i papira, proizvodnju potpornih stubova i druge svrhe. Statistička evidencija seče drveta u privatnim šumama nije tako detaljna.

Uprkos činjenici da je skoro polovina šuma u privatnim rukama, obim seče šumskog drveta u privatnim šumama je tri puta manji nego u državnim. Verovatan razlog za ovo stanje je slabo tržište za drvo. Kao posledica toga, privatni vlasnici šuma nemaju interes da osnuju svoje udruženje kako bi unapredili upravljanje svojim šumama.

Drvni otpad u šumarstvu

Od ukupno posečene zapremine drveta, dve glavne vrste proizvoda su: tehničko oblo drvo i prostorno drvo. Pored ova dva glavna sortimenta postoji i drvni ostatak koji obično ostaje u šumi. Od sortimenata koji se dobiju pri seči drveta, oko 90% je tehničko oblo drvo i prostorno drvo, a oko 10% je drvni ostatak seče [3]. Pored ovoga u šumi ostaju panjevi i tanje grane. Takođe tu je lišće i iglice koje učestvuju sa oko 2% [4], ali njihov udeo je zanemaren u ovoj analizi. Prosečan udeo pojedinih kategorija drveta u ukupnoj masi drveta je dat u tabeli 3.7.

Zapremina uobičajeno neiskorišćenih delova drveta, koji sadrže koru, tanke grane i panjeve, iznose oko 42% od ukupne zapremine drvne mase drveta. To znači da prema sadašnjoj seči drveta u šumi, obično oko 1,1 milion3 drvnih ostataka, to jest drvnog otpada, ostaje nakon sečenja. Ovi ostaci su različiti po veličini i obliku, i rasuti su po šumi. Što se tiče kvaliteta biomase ovi ostaci se mogu koristiti kao izvor energije, a neki mogu biti iskorišćeni za proizvodnju drvenih ploča. Koji deo ostataka će biti iskorišćen uglavnom zavisi od vrste terena, šumske infrastrukture i razdaljine do mesta za iskorišćenje ostataka.

U ravničarskim šumama, gde je pristup svakom delu šume lak, moguće je iskoristiti ostatke nastale pri seči skoro 100%. Međutim u planinskim šumama, sa vrlo strmim nagibima, sa šumskom infrastrukturom u lošem stanju, i gde je neophodno zaštiti zemljište od erozije, procenat šumskih ostataka koji se mogu izvući iz šume je manji. Sa boljom šumskom infrastrukturom i sa odgovarajućom cenom za šumske ostatke mnogo veća količina šumskih ostataka bi bila iskorišćena nego što je to sada slučaj.

Interesantno je da oko 3% od obima seče drveta ostaje u šumama uprkos činjenici da su to krupni ostaci (gule, račve grana) koji bi mogli relativno lako biti skupljeni i transportovani. Uzimajući u obzir sadašnje stanje obima seče drveta u šumi ovi veliki komadi šumskog ostatka iznose oko 750 000 m3 godišnje.

Ako bi se sav drvni ostatak u šumama sabrao, to bi iznosilo 1,1 milion m3. Međutim, jedan deo drvnog ostatka se već prikuplja i prodaje kao drvni otpad. Pored toga, panjevi se ne vade uvek iz zemlje. Drva topole su obično mlada sa relativno plitkim korenom, i posle seče drveta panj topole se lako vadi iz zemlje. Međutim, bukva i hrast odabrani za seču su obično starija drveća sa dubljim korenjem, pa iz tog razloga njihovo korenje obično ostaje u zemljištu. Praktično oko 600 000 m3 drvnog ostataka (ne računajući panjeve) godišnje ostaje u šumi.

Proizvodnja različitih proizvoda od drveta

Proizvodnja rezanog drveta

Zajedno sa nameštajem, rezano drvo predstavlja najčešći proizvod od šumskog drveta u Srbiji. Pilane čine oko 60% ukupnog broja preduzeća drvne industrije (2 760), a rezano drvo čini oko 37,2% izvoza svih proizvoda od šumskog drveta [6]. Srbija drži deseto mesto u Evropi po proizvodnji rezanih drva.

Uprkos njihovom malom broju, velike pilane imaju oko 50% instalisanog kapaciteta za proizvodnju rezanog drveta. Međutim. stepen iskorišćenosti njihovog kapaciteta je mali zbog finansijskih problema, nastalih kao rezultat procesa privatizacije, kroz koji prolaze ili su nedavno prošla sva ta preduzeća. Što se tiče kapaciteta pilana, samo dve pilane imaju pojedinačne kapacitete preko 30 000 m3 trupaca godišnje. Najveći broj ostalih pilana ima kapacitet od 3 000 do 5 000 m3 trupaca, a mnoge pilane su u selima i rade povremeno, obično tokom toplijih dana, a proizvode od 100 do 500 m3 rezanog drveta godišnje.

Od 2000. godine, sa početkom intenzivne vlasničke transformacije, proizvodnja rezanog tvrdog drveta je porasla. U 2005. godini proizvodnja je bila 315 000 m3, ali nije dostignuta maksimalna vrednost iz 1998. godine od 357 000 m3. Relativno mala proizvodnja rezanog drveta je posledica male raspoloživosti oblog drveta, pošto proces transformacije obuhvata i sektor šumarstva.

Smanjenje proizvodnje trupaca uz veliki broj proizvođača je najznačajniji uzročnik niskog iskorišćenja (50%) raspoloživog kapaciteta u pilanama. Rezana meka drva su jedan od retkih proizvoda od drveta koji ne zadovoljavaju ukupne domaće potrebe. To je razumljivo, pošto četinarska drva čine samo 9% šumskog fonda u šumama Srbije. Domaća proizvodnja mekog rezanog drveta pokriva oko 20% domaćih potreba, dok se ostatak mora uvoziti.

Proizvodnja drvenih ploča

Presovane ploče od iverice su zadržale vodeće mesto u proizvodnji drvenih ploča u Srbiji. Proizvodnja nameštaja je najveći potrošač ovih ploča. Potrošnja ploča od presovane iverice ima stalno povećavanje u poslednjih deset godina, ali je i dalje manje nego u drugim zemljama regiona Balkana. U 2005. godini maksimalna količina uvezenih ploča je bila 174 000 m3.

U Srbiji postoji samo jedno preduzeće koje proizvodi ploče od presovane iverice. Ono je privatizovano pre par godina, i od tada povećava svoju proizvodnju. Instalisani kapacitet fabrike je 75 000 m3/god presovane iverice. Postoji plan preduzeća da se proizvodnja poveća na 120 000 m3 godišnje.

Proizvodnja šperploče

Preduzeća u Srbiji proizvela su oko 13 000 m3 šperploče u 2005. godini [7]. Međutim, ova proizvodnja je još uvek manja nego u 1990. godini. Očekuje se da u narednih nekoliko godina proizvodnja šperploče dostigne visok nivo proizvodnje iz 1990. godine. Dva osnovna uslova za to su: postojanje tržišta i raspoloživa sirovina. Šperploče od topole se proizvode u Vojvodini, a od bukve u centralnom delu Srbije.

Proizvodnja prozora, vrata i nameštaja

U Srbiji postoji oko 275 registrovanih firmi koje se bave proizvodnjom vrata i prozora. Oko 95% njih su mala preduzeća. Postoji 420 firmi i oko 3 000 malih radionica koje se bave proizvodnjom nameštaja. Više od polovine njihove proizvodnje se izvozi.

Drvni ostaci u industriji prerade drveta

Kao rezultat perade drveta postoje tri glavne vrste ostatka prema veličini: kora, krupni ostaci nakon sečenja oblovine i sitni ostaci (piljevina, strugotina, drvna prašina). Obično je u pilanama od ukupne količine drveta koja se prerađuje između 50 i 65% komercijalni proizvod, a ostatak je drvni otpad (tabela 3.8). U zavisnosti od kvaliteta ostatka, na primer da li je kora skinuta ili ne, ostatak može da se koristi za proizvodnju drvenih ploča. U drugom slučaju ostatak se može koristiti kao ogrev. Na osnovu godišnje proizvodnje rezanog drveta od 397 000 m3 u 2006. godini otpad u pilanam je iznosio oko 480 000 m3.

Mnoge pilane su male, a samo nekoliko je velikih. Pretpostavljajući da male pilane obrade oko 50% ukupne količine drveta koja se obradi u svim pilanama, da one ne koriste ostatke drveta, onda sa ukupnom proizvodnjom od 397 000 m3 rezanog drveta, količina otpada u malim pilanama iznosi (tabela 3.8): strugotine 68 000 m3, piljevine 30 000 m3, krupnih komada drveta 91 000 m3 i kore 51 000 m3, što ukupno iznosi 240 000 m3.

Za različite proizvode od drveta različiti procesi se sprovode i različiti su odnosi između količine komercijalnog glavnog proizvoda i količine ostataka. Ali generalno, količina drvnog otpada je oko 50%. Na primer pri proizvodnji finalnih drvenih proizvoda, kao na primer nameštaja, količina otpada je i preko 50%.

U finalnoj preradi drveta, proizvodnji nameštaja, prozora i vrata, koristi se osušeno rezano drvo. Količina ostatka zavisi od finalnog proizvoda i primenjene tehnologije. Tabela 3.9 sadrži uobičajene udele glavnog komercijalnog proizvoda i različitih ostataka kada se koristi rezano drvo.

Međutim, drugi procesi proizvodnje proizvoda od drveta, na primer proizvodnja drvenih ploča, mogu biti pogodni za iskorišćenje različitih vrsta drvnih ostataka. Glavna sirovina za proizvodnju presovane iverice je takozvano prostorno drvo, to jest posečeno drvo, kao i krupni ostaci nastali tokom primarne prerade drveta. U Srbiji je proizvodnja ploča od presovane iverice zasnovana na bukovom drvetu.

Pošto je dozvoljena količina kore u sirovini za proizvodnju presovane iverice do 10% onda se sa bukovog drveta ne skida kora. Iz tog razloga su ostaci u proizvodnji presovane iverice vrlo mali, svage 15%, i sastoje se od drvene prašine i krupnih ostataka od sečenja ploča na pravilne oblike. Glavni deo krupnog ostataka može biti recikliran, to jest vraćen i ponovno iskorišćen za proizvodnju ploča. Samo mali deo ostataka u ovim preduzećima ostaje neiskorišćen da bi se mogao koristiti u druge svrhe, na primer za proizvodnju biogoriva ili u direktnom sagorevanju za proizvodnju energije.

Instalisani kapacitet jedine fabrike ploča od presovane iverice u Srbiji je 75 000 m3/god. Sadašnja proizvodnja ploča je manja od instalisanog kapaciteta. Plan fabrike je da se prvo dostigne instalisani kapacitet proizvodnje, a zatim da se proizvodnja poveća na 120 000 m3/god. Sa sadašnjim uvozom od 170 000 m3 ploča od presovane iverice, buduća proizvodnja ovog preduzeća neće zadovoljiti domaće potrebe.

Buduća povećana proizvodnja ploča od iverice neće ugroziti buduće proizvođače drvenih peleta, pošto će se potrošnja sirovine za proizvodnju ovih ploča povećati za oko 70 000 m3, što je oko 7% od ukupne količine raspoloživih drvnih ostataka u šumi i pilanama. Ipak glavna sirovina za proizvodnju ploča od presovane iverice je drvo, uz dodatak drvnog ostatka iz pilana.

Što se tiče sirovine za proizvodnju čvrstih biogoriva (peleta, sečke), može se reći da zavisi od tržišta da li će se ostaci iz različitih procesa prerade drveta koristiti za proizvodnju ploča ili za proizvodnju peleta.Generalni tok drveta i drvnih ostataka u drvnoj industriji je predstavljen na slici 3.5. U dobro organizovanim preduzećima koja se bave proizvodnjom ploča ili celuloze i papira, praktično svi nusproizvodi, a to znači i drvni ostaci, mogu biti interno iskorišćeni.

Neke količine drvnog ostatka mogu se reciklirati ili iskoristiti kao gorivo. Ovi proizvodni procesi zahtevaju dosta toplotne energije, pare ili tople vode, pored električne energije, tako da ova preduzeća ne bi trebalo da budu mesta gde bi budući proizvođači drvenih peleta nabavljali sirovinu za svoju proizvoidnju. Tako bi trebalo da je u dobro organizovanim preduzećima. Ali preduzeća u Srbiji koja proizvode celulozu i papir imaju drvni otpad. Uprkos sadašnjem stanju drvnog otpada u ovim preduzećima, budući proizvođač peleta ne bi trebalo da zasniva svoju proizvodnju na drvnim ostacima iz ovih preduzeća.

Praktično u dobro organizovanoj privredi sa dobro organizovanim preduzećima, samo su pilane lokacije gde postoji višak drvnog ostatka. U pilanama se deo ostatka koristi interno, ali značajne količine ostatka su raspoložive za druge potrebe, kao što je na primer proizvodnja peleta ili za direktno sagorevanje i proizvodnju energije.

Kao zakjljučak može se reći da kao sirovina za proizvodnju peleta najveća količina drvnog ostatka dolazi iz seče drveta u šumi i iz pilana. Ostala preduzeća prerade drveta, posebno ona mala, imaju raspoložive ostatke drveta takođe. Stoga se ukupna količina drvnog ostatka za proizvodnju peleta procenjuje na oko 1 milion m3, a sastoji se od drvnog ostatka pri seči drveta u šumi oko 0.6 miliona m3, iz pilana oko 360 000 m3 (kao srednja vrednost maksimalne vrednosti od 480 000 m3 i minimalno raspoloživog ostatka od 240 000 m3) i iz ostalih preduzeća prerade drveta ne više od 50 000 m3.

Bukva i hrast su najčešće vrste u šumama Srbije. Oko 65% ukupne seče drva čini seča bukve i hrasta. Na trećem mestu je seča topola. Uzimajući u obzir da je gustina suvog drveta bukve i hrasta 0,58 t/m3, a topole 0,38 t/m3, da peleti sadrže oko 10% vlage, onda sledi da od raspoložive količine drvnog ostatka može da se proizvede oko 500 000 t peleta.

Na osnovu procenjene količine sadašnjih raspoloživih drvnih ostataka, zatim planirane stope pošumljavanja, na osnovu neophodnog razvoja šumske infrastrukture (šumskih puteva) koji doprinose većem iskorišćenju šuma, i na osnovu očekivane buduće proizvodnje ploča od presovane iverice kao glavnog konkurenta proizvodnji drvenih peleta od drvnog ostatka, može se proceniti budući potencijal za proizvodnju drvenih peleta (tabela 3.10).

Postoje dva scenarija do 2015. godine. Jedan je kada se zadržava sadašnje stanje šumskih puteva, što znači samo 50% iskorišćenost šuma. U tom slučaju ukupna seča šuma bila bi neznatno povećana na osnovu pošumljavanja u prethodnom poeriodu. Drugi scenario je zasnovan na pretpostavci da će novi šumski putevi biti izgrađeni, a postojeći poboljšani. To bi dovelo do većeg obima seče šuma, dovodeći do stepena iskorišćenosti šuma od oko 75%, kao što je to u razvijenim zemljama.

Pretpostavljeno je da će do 2010. godine biti instalisano 6 fabrika drvenih peleta sa ukupnim kapacitetom od 250 000 t godišnje, koristeći 500 000 m3 drvnih ostataka. Bez uvođenja mera za unapređenje šumarstva, ukupni instalisani kapacitet fabrika peleta mogao bi biti najviše 500 000 t u 2015, za šta bi se koristilo 1 milion drvnog ostatka. Ako bi se šumarstvo unapredilo i povećao stepen iskorišćenosti šuma sa 50% na 75%, onda bi se raspoloživa količina drvnog ostatka povećala na 1,4 miliona m3, što bi omogućilo proizvodnju drvenih peleta u količini od oko 700 000 tona godišnje.

Pretpostavljeno je da u proizvodnji ploča od presovane iverice 20% sirovine dolazi od drvnog ostatka koji bi mogao biti sirovina za proizvodnju drvenih peleta. Glavna sirovina za proizvodnju ploča od presovane iverice bi dolazila od komada drveta.

Potrošnja ogrevnog drveta je manje ili više nezavisna od proizvodnje drvenih peleta i ploča od iverice. Pretpostavljeno je da potrošnja ogrevnog drveta neće rasti u narednim godinama. Ova pretpostavka se zasniva na očekivanju da će drvni ostaci i drveni peleti biti jevtiniji od sečenih trupaca koji se koriste kao ogrevno drvo, i da će trupci biti iskorišćeni za proizvodnju različitih drvenih proizvoda koji bi doneli veći prihod od ogrevnog drveta.

Napomena: Tekst je preuzet iz dokumenta-vodiča za invesitore "Studija korišćenja drvnog otpada u Srbiji".

Projekat je realizovan uz podršku "USAID Projekat za razvoj konkurentnosti Srbije".