Stanje i perspektive energije na biomasu u Srbiji - Prirodnim izvorima bi mogli pokriti 40% proizvodnje uglja

Gradovi koji se nalaze u poljoprivrednim područjima bi mogli biti energetski nezavisni, ukoliko bi postojalo efikasnije korišćenje energije iz biomase. Procenjena vrednost godišnjeg energetskog potencijala koji proizilazi iz poljoprivrednih ostataka u Srbiji je 1.700.000 toe (tona energije ekvivalentne nafti). Na ovaj broj, treba dodati još oko milion toe nastalih od različitih vrsta šumskih ostataka. Ukupna količina, 2,7 miliona toe je ravna 40% ukupne proizvodnje uglja u Srbiji, pokazuju podaci Republičkog zavoda za statistiku.

Biomasa se dobija iz dva osnovna izvora: ostataka poljoprivredne proizvodnje i šumskih ostataka. Kad je reč o ostacima poljoprivredne proizvodnje, osnovni izvori inputa su ostaci iz proizvodnje pšenice i kukuruza, zatim ostataka voćarske proizvodnje (pre svega šljive). Značajan izvor poljoprivredne biomase su ostaci životinjskog porekla.

Region Vojvodine najviše obiluje izvorima energije, pre svega zbog najrazvijenije poljoprivredne proizvodnje. Centralni i zapadni delovi zemlje imaju razvijeno voćarstvo, dok je šumski fond najbogatiji u nenaseljenijim područjima jugozapada i istoka zemlje.

(Dijagram 1 : Prinos kukuruza i šljive u kilogramima po hektaru)

(Dijagram 2 : Procenat opštinske teritorije pod šumom)

Poljoprivredni ostaci

Površina pod usevima u poslednjih 10 godina pokazuje negativan trend, dok prinosi stagniraju. Ukupan prinos poljoprivrednih proizvoda, čiji ostaci se mogu koristiti kao energetski izvori, je za poslednjih 15 godina smanjen za 10%, dok je u istom periodu prinos pšenice smanjen za čak 20%.

(Dijagram 3 : Prinosi pšenice i kukuruza u tonama (leva osa), požnjevene površine pod pšenicom i kukuruzom u hektarima (desna osa))

Tri četvrtine proizvodnje ovih kultura se dobija na malim farmama, dok se svega 25% proizvodi na srednjim i velikim poljoprivrednim gazdinstvima. Osnovni problem je taj što mali proizvodači uglavnom nemaju interes da skladište ili koriste poljoprivredne ostatke, iz dva moguća razloga. Prvi je taj što se ne bave u isto vreme i stočarstvom. Drugi razlog je taj što ne postoji razvijeno tržište otkupa ostataka od letine.

Sa druge strane, na velikim farmama je troškovno efektivnije skupljati poljoprivredne ostatke, i kao takve ih dalje procesirati. Oko 50% ostataka skupljenih na velikim gazdinstvima se može koristiti za preradu u energiju, dok je taj procenat kod malih farmi niži – oko 20%. Najveća prepreka obimnijem prikupljanju poljoprivrednih ostataka sa malih farmi je, sa jedne strane, nepostojanje odgovarajuće opreme, a sa druge nepostojanje sistema otkupa poljoprivrednih ostataka.

Potencijalni energetski prinosi po dva glavna poljoprivredna proizvoda, kukuruzu i pšenici, su predstavljeni sledećom tabelom.

(Tabela 1 : Energetski prinosi kukuruza i pšenice, podatak iz 2004)

U Srbiji, kukuruz se smatra važnijim izvorom biomase od pšenice. Osim navedenih prepreka, usitnjenosti gazdinstava, nepostojanja odgovarajuće opreme i sistema oktupa, treba dodati da je značajna volatilnost cena kukuruza veliki problem za nesmetano snabdevanje proizvođača sirovinom. Na dijagramu 3, uočljivo je odsustvo trenda u prinosima, pri čemu je dva puta u posmatranom periodu došlo do naglih pomeranja prinosa na dole, dok je u tri godine postignut nadprosečan prinos. Niska ulaganja u tehnologije, kao i slabi skladišni kapaciteti doprinose raznolikim prinosima, što ima veliki uticaj na kretanje cene. Volatilnost cena je osnovni problem za skupljanje inputa, budući da ni proizvodači ni kupci poljoprivrednih ostataka nisu spremni iz ovog razloga da se obavezuju na dugoročne ugovore. Sa druge strane, proizvođači energije na biomasu se obavezuju na dvanaestogodišnje snabdevanje EPS-a električnom energijom po fiksnim cenama.

Ostaci od voćne proizvodnje

Glavni izvor biomase u voćnoj proizvodnji su vinogradi i šljivici, kojima Srbija obiluje. Sledećim dijagramom predstavljamo kretanje broja stabala šljiva i čokota vinove loze u Srbiji u periodu izmedu 2000 i 2010.

(Dijagram 4 : Broj rodnih stabala šljive, hiljade (leva osa), broj rodnih čokota vinove loze, milioni (desna osa), period 2000 – 2010)

U ovom slučaju, prinosi su manje značajni, budući da se biomasa dobija uglavnom nezavisno od roda. Količina ostataka se kreće od 1kg po drvetu jabuke, do 7kg po drvetu šljive, zbog čega se šljiva smatra odličnim izvorom biomase. Sa hektara vinograda, moguće je na ovaj način prikupiti od 4 do 8 tona ostataka, u zavisnosti od sorte grožđa. Iako naša zemlja obiluje pogodnim uslovima za gajenje voća, broj jedinica stabala i čokota je u slobodnom padu. Osim toga, iz ovog izvora biomase se oslobađa manja količina energije, nego što je to slučaj sa klasičnim poljoprivrednim ostacima, kao što su ostaci od kukuruza i pšenice.

"Voćnu" biomasu je moguće dobijati i iz koštica koštunjavog voća : šljiva, breskvi, višnja, trešanja, kajsija. Procenjuje se da je u Srbiji na ovaj način moguće skupiti 200.000 tona biomase, ali zbog nižeg energetskog potencijala, kao i težeg načina dobavljanja inputa, ovaj izvor nije popularan medu proizvođačima.

Potencijalni energetski prinosi po tri glavna proizvoda, šljive, jabuke i vinove loze, su predstavljeni sledećom tabelom.

(Tabela 2 : Energetski prinosi šljive, jabuke i vinove loze, podatak iz 2004)

Biomasa životinjskog porekla

Ðubrivo životinskog porekla predstavlja, zbog trenda smanjenja broja grla stoke i komada živine, nešto slabiji izvor biogasa, odnosno biomase. Ipak, sa rastom životnog standarda stanovništva, većim subvencijama, kao i ulaskom velikih investitora u agrosektor, moguće je očekivati preokretanje negativnog trenda. Samim tim, rast broja grla goveda i svinja, kao i komada živine bi imao veoma povoljan nus-efekat na tržište biomase.

i komada živine (desna kolona), hiljade, period 2000 – 2010)

Najveći deo stoke je lociran na malim farmama, što je najveca prepreka za redovno i organizovano prikupljanje đubriva u cilju prerade u električnu i toplotnu energiju. Broj grla na velikim farmama u 2004. je dostigao svega četvrtinu ukupno postojećeg stočnog fonda u Srbiji. Iz tog razloga, ukupni energetski potencijal stajskog i živinskog đubriva koje je moguće prikupiti sa velikih farmi iznosi 42,240 toe, što je značajno manje od drugih izvora biomase.

Šumska biomasa

Šumski fond iznosi oko 235,000,000 m3, ili 101,6 m3/ha, dok površina pod šumom zauzima 2,430,000 hektara. Procenjuje se da se godišnje generiše 3,300,000 m3 šumskih otpadaka, što pokriva 55% godišnjeg prirasta šumskog fonda. Sa razvojem šumskih puteva, kao i sistema šumskog gazdovanja, postoji mogućnost da se poveća kapacitet skupljanja šumskih otpadaka. Površina šuma u državnom i privatnom vlasništvu je ravnomerno raspodeljena.

Od ove količine drvnih izvora, oko polovinu zauzima ogrevno drvo, čija energetska vrednost iznosi 240,000 toe. Osim ogrevnog drveta, važan izvor biomase predstavlja sadržaj koji otpada prirodnim putem sa drveća. U ovoj kategoriji, čak 42% mase nije tržišno upotrebljiv u ovom trenutku. Ukupan energetski potencijal ovog izvora drvne biomase iznosi 550,000 toe.

Osim toga, ostaci nastali kao nus-proizvod procesa prerade drveta se mogu koristiti u proizvodnji toplotne i elektricne energije : godišnji prinos iz ovog izvora iznosi 350,000 m3, ili 66,900 toe.

(Dijagram 6: Procentualno učešće osnovnih izvora biomase u Srbiji)

Republički zavod za statistiku

Akcionarsko društvo Elektroprivreda Srbije Beograd

biomasa

biogas

tona energije ekvivalentne nafti

šumski otpaci

poljoprivredni otpaci

pšenica

kukuruz

šljiva

šljive

grožđe

stočni fond

EPS

šumsko gazdovanje

Republički zavod za statistiku